Լուսյէն Քոփար
Երգչուհի Տեւրիմ Քաւալլի մօտ անցեալին Գատըգիւղի մէջ առաջին անգամ երգեց Թուրքիոյ երաժշտասէրներու համար։ «Ակօս»ի այցելութիւնը առիթ համարելով զրուցեցինք թէ իր երաժշտական ճամբորդութեան եւ թէ Հրանդ Տինքի հետ ծանօթանալու դրուագներուն շուրջ։
Յաճախ կ՚այցելէ՞ք Իսթանպուլ։
Հիմնականին ոչ։ Ընդամէնը քանի մը անգամ եկած եմ։ Հրանդ Տինքի յուղարկաւորութեան մասնակցելու համար եկած էի՝ եւ ապա 2011-ի Փետրուարին։
Համերգի ընթացքին զանազան լեզուներով երգեցիք։
Ճիշդ է, թրքերէն, քրտերէն, հայերէն, յունարէն, զազաերէն եւ եբրայերէն 20 երգերէ բաղկացող երգացանկ մըն էր։
Ինչպէ՞ս որոշեցիք համավարակի օրերուն նման համերգ մը սարքել։
Իմ գործերը միշտ ալ ուշագրաւ թուականներու կը զուգադիպին։ «Տալտալա» ալպոմը, որ հրապարակուած էր «Քալան» ընկերութեան կողմէ, լոյս տեսաւ 2015-ին ու ձօնուած էր ցեղասպանութեան դարադարձին։ Այդ ալպոմի «Տէր Զօրի անապատին» անուն երգը հնչեց 24 Ապրիլի երեկոյան, Թաքսիմի Հրապարակին, Ֆրանսական դեսպանատան առջեւ կատարուած յուշահանդէսին։ Անիին յղի ըլլալուս, ես չէի կրցած մասնակցիլ։ 2021-ին հայրս մահացաւ։ Եղբայրներուս հետ Մալաթիա երթալով զինք յանձնեցինք հայրենի հողին։ Միշտ կը մտադրէի Իսթանպուլ համերգ մը սարքելու մասին եւ միշտ ալ կը յետաձգէի։ Վերջապէս այս վերջին այցելութեանս իրականացաւ այդ երազանքը։ Համավարակը անշուշտ որ դժուարութիւններ պիտի ունենար բայց լուրջ խանգարում մըն ալ չապրեցայ։ Հաճելի համերգ մը սարքեցի 18 Դեկտեմբերին եւ լաւ արձագանգներ ալ եկան։ Համերգի աւարտին Գատըգիւղի ժողուսանութեան Կեդրոնը իմաստալից յուշանուէրով մը ողջունեց իմ երաժշտական մերձեցումը։ Մարդ արտերկրի մէջ ծնելով ու մեծնալով չի կորսնցներ արմատներուն, բնօրրանի հանդէպ կարօտի զգացումը։ Արուեստով զբաղողներու մօտ այդ զգացումը ալ աւելի ուժգին է։
Հայրդ ու մայրդ ուրտեղէ՞ն են։
Մայրս Սեփաստիոյ Տիվրիղի քաղաքէն է, իսկ հայրս Մալաթիա Էօրէնցի։ Ամառները յաճախ արձակուրդի Էօրէն կու գայինք։ 1986-1987 թուականներուն մօրս եւ եղբայրներուս հետ մէկուկէս տարի Էօրէն ապրեցանք։ Լաւ տպաւորութիւններ ունիմ ալեւիաբնակ այդ վայրերէն։ Մօրս գիւղի մօտակայքը, Քարասար գիւղի մէջ հայկական եկեղեցուոյ աւերակներ կային։ Լերան լանջին հայկական գիւղեր կար։
Ինչպէ՞ս կը բնութագրես ինքնութիւնդ։
Գերմանիա ծնած եմ։ Թուրք ըլլալով մեծցայ։ Մեծ հայրս Ապտուլլահ Պինկէօլի Սիւն գիւղէն Տէօնտիւ անունով աղջկան մը հետ ամուսնացած էր։ Սիւնը հին հայկական գիւղ մըն է։ Տէօնտիւ երիտասարդ տարիքին կը մահանայ ու մեծ հայրս կրկին կ՚ամուսնանայ։ Այդ ամուսնութենէն կը ծնի Հիւսէյին հօրեղբայրը։ Երկրորդ կնոջ մահանալէն ետք Ապտուլլահ պապս երրորդ ամուսնութիւն մը կ՚ընէ այս անգամ Պարկընցի քիւրտ մը եղող Մերիեմի հետ, որմէ կ՚ունենայ ութը զաւակ։ Մերիեմ մեծ մայրս ու հայրս համարեա նոյն տարիքներուն էին։ Ապտուլլահ պապս մահացաւ 104 տարեկանին։ Հօրս կը հարցնէի «Մենք թուրք ե՞նք թէ քիւրտ»ըսելով։ Կտրուկ կը պատասխանէր «մի խառներ այդ նիւթերը, մենք ալեւի ենք»։ ըսելով։ Ազգութենէ աւելի կը շեշտէր կրօնական պատկանելիութիւնը։
Ինչպէ՞ս վերահասու եղաք 1915-ի պատահարներուն։
Ամուսինս Մէսուտ Էտհեմ չերքեզ է։ Ան ալ մեծցած է Թուրքիոյ տիրող Թուրք- Իսլամ գաղափարախօսութեան ազդեցութեան տակ։ 19 տարեկանին Գերմանիա գալէ ետք իմացած է Թուրքիոյ իրական պատմութիւնը։ Այդ իմացութիւնը հետզհետէ զինք տարած է անցեալին հետ առերեսուելու։ Գրի առաւ բանաւոր պատմութիւններու գիրք մը։ «Անկատար հէքեաթներ» անուն գիրքը հրատարակուեցաւ թէ Գերմանիա եւ թէ Թուրքիա։
Ես մինչեւ 19- 20 տարեկանիս նոյնիսկ տեղեակ չէի հայոց գոյութենէն։ Ինծի համար կար թուրքը եւ քիւրտը։ Տան պատին վրայ Ալի Մարգարէի եւ Աթաթիւրքի նկարները կախուած էին։ Ամուսինս է որ նոր տեսլադաշտ մը բացաւ իմ առջեւ։ Իրմէ լսեցի հայոց ցեղասպանութեան մասին։ «Հայերը Թուրքիոյ բնիկ ժողովուրդներէն են» ըսած էր։ Լսածներս մեծ հարուած մըն էին ինծի համար։ Սկսայ զանազան գիրքեր կարդալ։ Թաներ Աքչամ, Տողան Ագհանլը, Քեմալ Եալչընի գիրքերը եւ անշուշտ «Ակօս»ը, Հրանդ Տինքը ճանչցայ։ Նորօք հանգուցեալ, «Հակացեղասպաններ» շարժումի հիմնադիր մեր սիրելի բարեկամ Ալի Էրթեմի պայքարը, ինչպէս շատերու, իմ վրայ ալ խոր հետքեր թողած է։
Ինչպէ՞ս ծանօթացաք Հրանդ Տինքի հետ։
2005-ին Գերմանիա ծանօթացանք։ Ֆրանգֆուրթ հրաւիրուած էր բանախօսելու համար։ Ամուսնոյս հետ գացինք զինք լսելու։ «Ակօս»ի հիմնադրութեան պայմանները, պատճառները եւ իր պայքարը պատմեց։ Շատ տպաւորիչ էր, շատ ազդուեցանք։ Ապա հարցումներ ուղուեցան, որոնց խորիմաստ բացատրութիւններ տուաւ։ Աւարտին ներկայացայ ու ըսի թէ ես ալ իրեն անակնկալ մը մատուցել կ՚ուզեմ։ Սկսայ հայերէնով երգել սիրելի Սեզար Աւետիկեանի «Քնար» ալպոմէն լսած «Սարի կյալին» եւ «Սարերի հովին մեռնեմ» երգերը։ Աչքերը լեցուեցան ու մեզ հրաւիրեց յաջորդ օրուայ ելոյթին, հոն եւս այս երգերը կատարելս խնդրելով։ Սիրով ընթունեցի։ Յաջորդ օր կրկին միասին էինք եւ ելոյթի աւարտին հարցուցինք թէ ուր պիտի երթայ։ «Եւրոխորհրդարան» պատասխանեց։ Մէկ ու կէս ժամուայ ճամբայ մըն էր Սթրազպուրկ եւ առաջարկեցինք որ մենք տանինք զինք։ Ընթունեց պայման դնելով որ ընթրիքին իր հիւրը կ՚ըլլանք։ Մենք Գերմանիա ու Ֆրանսայի միջեւ կ՚երթեւեկենք կարծես մէկ փողոցէն միւսը երթաս։ Չենք զգար իսկ սահմանի մը գոյութիւնը։ Այդ օր շատ զգացուած էր։ Ըսաւ թէ «Իմ երազանքն է օր մը Հայաստանէն Թուրքիա ալ նոյն հեշտութեամբ անցնիլ»։ «Ձայնդ քաղձր է, քեզի նոր հայերէն երգեր կը սորվեցնեմ, երբ որ ուզես մօտս եկուր» ըսած էր։ Շատ ուրախացած էի ու խոստացած որ պիտի երթամ։ Ափսոս, այդ ամառ չստացուեց եւ յաջորդ ամառ ալ ինք արդէն չկար։
Ինչպէ՞ս լսեցիք ոճիրը։
Ամուսնոյս մէկ ընկերը լուր տուաւ։ Իսկոյն փութացինք մեր հայ ընկերներուն քով։ Այդ օր բոլոր հայոց տուներուն սուգ էր։ Յաջորդ օր Ֆրանգֆուրթ յիշատակման հանդէս մը կազմակերպուեցաւ։ Մենք ալ մասնակցեցանք։ Ամուսնոյս, մեր ընկերներ Արթուրի եւ Յարութիւնի հետ Իսթանպուլ եկանք, թաղման ներկայ ըլլալու համար։ Այդ օր «Ակօս»ի առջեւ ապրածներս կեանքիս ամենադաժան պահերն էին։ Թաղման ծովածաւալ բազմութիւնը տեսնըելով մտածեցի թէ այսօր հոս եղողներէն շատեր ատենօք պիտի մոռնան։ Բայց ոչ բոլորը։ Եթէ ես ու ամուսինս այսպէս կը զգանք, հապա իր հարազատները ի՞նչ կ՚ապրին այս պահուս։ Հետեւեցանք մերելակարգին։ Երբէք այդքան երկար չէի քալած։ Ունքափանի կամուրջէն անցնելու պահուն նկատեցի որ թափօրը աւարտ չ՚ունէր։ Ճամբու վրայ կ՚անցնէինք նաեւ աջակողմեան կարգ մը միութիւններու առջեւէն։ Պատուհաններէն մեզ կը դիտէին։ Պահ մը հայեացքս ուղղեցի դէպի երկինք, եւ ապա մեռելակարգին։ Միասնութեան տասնամեակին էինք ու ամուսնոյս ըսի թէ պիտի ծննդաբերէմ։ «Եթէ մանչ ծնի անունը Հրանդ կը դնեմ, եթէ աղջիկ է Անի»։ Կնոջական զգայնութեամբ դիմադրութեան ճիգ մըն էր այդ որոշումը։ 2009-ի Ապրիլին Հրանդը ծնաւ։ Քեմալ Եալչըն Հրանդի ծնունդը ողջունեց «Բարի գալուստ մեր աշխարհ Միրան Հրանդ» խորագրեալ գրութիւնով։ Այդ յօդուածը հրատարակուեցաւ «Ակօս»ի մէջ ալ ու ապա տեղադրեց «Եղբայրներ ունիմ հեռաւոր» անուն գրքին։
Անի անունը շատ կը սիրեմ։ Իմ ճանչցած բոլոր Անիները սիրած եմ։ Մանաւանդ ալ իմ հարեւան Աննիկ մայրիկը։ 2015-ին ալ Անին ծնաւ։
Վիշտն է որ կը դրոշմուի մարդուս մտքին։ Ուրախութիւնները կը մոռնանք, բայց վիշտը կը մնայ։ Իմ արուեստով ինչպիսի՞ ազդեցութիւն մը պիտի թողում մարդկանց մօտ, այս է իմ հոգը։ Անշուշտ որ ես ալ ունիմ իմ տեսանկիւնը, գաղափարախօսութիւնը։ Դէմ եմ ցեղապաշտութեան։ Պարտաւոր ենք երկխօսութեան նոր եղանակներ մշակելու, փոխադարձաբար իրար հասկնալու միջոցներ որոնելու։ Անկախ մեր իքնութիւններէն, պարտինք առերեսուիլ մարդկութեան դէմ գործուած յանցանքներով։ Պէտք է տուժածին կողքին կայնիլ։ Եւ այս բոլորը յատկութիւններ չեն, այլ մարդ կոչուելու անհրաժեշտութիւններ։
Կոմիտաս Վարդապետ, Դանիէլ Վարուժան կամ Մատթէոս Սարգիսեան, այսինքն Փարամազ եթէ շարունակէին իրենց ուղիներուն վրայ ստեղծագործել, ով գիտէ ի՞նչ պարգեւներով պիտի ճոխացնէին ոչ միայն մեր այլ, համաշխարհային մարդկութեան կեանքը։ Նման ողբերգութիւնները կանխելու սկզբնակէտը առերերսումն է։
Արտատպուած՝ Ակօսէն